Zlatne zrake kasnog ljeta filtriraju kroz prozore Café Landtmanna. Konobari se kreću između visokih biljaka. Funkcioneri se druže za stolom. Frustriraju se zbog fragmentacije: sjeverni dio Evrope se udaljava od južnog; istočnjaci se osjećaju kao građani drugog reda; vanjske sile nastoje podijeliti i vladati. To bi mogao biti prizor s posljednjim dana austrougarskog carstva 1918. godine. Zapravo je i danas, 100 godina kasnije. Još jednom, duh evropske fragmentacije progoni Beč.
Proganja i druge prijestonice. U Berlinu, Angela Merkel poziva svoje ministre da pročitaju “Sleepwalkers”, račun političkih neuspjeha koji su doveli do Prvog svjetskog rata. Politički Brisel ponovo otkriva priče Stefana Zweiga o post-habsburškoj Austriji. U Rimu se populistička vlada priprema da se bori sa institucijama EU u odnosu na budžetska pravila i postavlja novi nacionalistički blok u Evropskom parlamentu. Emmanuel Macron, francuska liberalna nada, gubi svoj sjaj; njegovi prijedlozi za reformu eurozone su razrijeđeni. Autokratija uzima maha u Varšavi i Budimpešti. U međuvremenu, Kina, Rusija, Turska i Amerika sve više se miješaju u evropske poslove. Geopolitička centrifuga udaljava evropske države jednu od druge, poput plesača na balu.
Beč je pivot. Austrija je dva mjeseca u svom šestomjesečnom predsjedavanju Vijećem EU pod Sebastianom Kurzom, ljubicem konzervativaca na kontinentu. Za kritičare on je saveznik krajnje desnice, koju je doveo u svoju vladu i pritom povlađivao islamofobiji. Za pristalice, on je uglađeni diplomata koji postavlja sredinu između liberalizma i nacionalizma i gradi mostove između istoka i zapada. On će 20. septembra biti domaćin evropskim liderima u Salcburgu i razgovarati o stvarima koje kidaju Evropu: Brexitu, sljedećem budžetu EU, trgovini i imigraciji. “Moramo sve da dovedemo za sto ponovo”, kaže Alexander Schallenberg, koordinator Austrijskog predsjedništva.
Takođe je u Beču prisutno i sjećanje na stari habsburški multinacionalni poredak. “Naša historija pokazuje koliko brzo se stvari mogu promijeniti na gore”, upozorava jedan austrijski intelektualac. Imperija koja je nekada vođena odavde imala je veći budžet i više moći nego današnja EU, i to ne samo zbog vlastite vojske i ovlašćenja za podizanje poreza, već i zbog trijumfa liberalizma nad nacionalizmom. Nekada se govorilo na deset jezika u parlamentu Habsburga. Nakon aneksije Bosne, carstvo je bilo prva zapadnoevropska država koja je priznala islam.
Kao i EU, izgleda da je Habsburška imperija suspendovala historiju. Nijemci, Mađari, Sloveni i znatna muslimanska i jevrejska populacija međusobno su se miješali u kosmopolitskim gradovima kao što su Beč i Prag, Trst i Lavov. Pol Lendvai, mađarsko-austrijski pisac, rođen u Budimpešti 1929. godine, sjećao se: “Moj otac je uvijek govorio da nije mir ako moraš pokazivati svoj pasoš.” Puna vrijednost starog poretka postala je jasna tek nakon što se urušio, kada je mračna energija „mi i oni“ uzela maha i uništila region sitnim mržnjama, ekonomskom dezintegracijomi i hirovima spoljnih sila.
Jedna lekcija i dalje živi: ne uzimajte lojalnost prema multinacionalnom bloku zdravo za gotovo. Habsburžani su šarmirali svoje subjekte dajući im relativnu slobodu, materijalnu korist i zaštitu po zakonu od hirova lokalnih barona. “Stvorili su situaciju u kojoj su obični ljudi mogli da vide sopstvene interese u institucijama carstva”, objašnjava Pieter Judson, vodeći historičar imperije. Ali kada su teška vremena došla s početkom rata, objašnjava, pokazalo se da su ove lojalnosti bile kontingentne: “Država nije pružila ono što je obećala. Nije bilo hrane i goriva. Muškarci su otišli u rat, žene u fabrike, a djeca su ostala na ulici. Lojalne nacije – Ukrajinci, Srbi, Česi – bili su progonjeni bez osnova. “Kada se carstvo raspalo nakon poraza, nije bilo pretjerano oplakivano.
Današnja EU je još slabija, boji se g. Judson: izgrađena je na dobrom životu, ali bez dubljih korijena. Njegova zemlja, Amerika, je multinacionalna federativna država koja opstaje na zajedničkom osjećaju. “Ali kao Amerikanac koji živi u Evropi osjećam da važnost osjećaja pripadnosti EU se uopšte nije razumjela.”
Srce i umovi
Evropski lideri mogu naučiti iz slabosti Austro-Ugarske. Građani Evrope danas ne moraju imati naklonost prema birokratiji, ali kao i subjekti starog carstva oni će ih tolerisati sve dok generišu bogatstvo i čuvaju njihove slobode. Ipak, složene institucije, drugorazredni evropski komesari, rasipna politika poput zajedničke poljoprivredne i nekompetentne nacionalne vlade širom kontinenta sve više podrivaju taj cilj. Da bi opstao liberalni evropski poredak, čiji je EU stub, on mora postati fleksibilniji i sposobniji. Margrethe Vestager i Cecilia Malmström, evropski komesari koji se bave digitalnim gigantima i stvaraju velike nove trgovinske ugovore za Uniju, su dva od boljih primjera.
Ali sudbina Austro-Ugarske je takođe pokazala da multinacionalne jedinice ne mogu preživjeti vrijeme teškoća bez osjećaja zajedničke svrhe. Zahvaljujući usponu engleskog, jeftinih aviokompanija, interneta i univerziteta, današnji mladi Evropljani žive mnogo više “evropske” živote nego prethodne generacije. Ali politika ih ne prati. Podizanje jasnijeg evropskog identiteta nije samo romantičan cilj; to je jedini način da se projekat održi dugoročno, kako to pokazuje teška lekcija historije.
Stoga, evropski lideri moraju se suočiti sa balansnim činom koji je porazio njihove bečke prethodnike. Oni moraju pokazati pragmatizam potreban da zadrže svoju zajednicu na kratkoročnom planu, uz istovremeno kultiviranje vizije koja je potrebna za izgradnju zajedničkog osjećaja na duži rok. Gospodin Lendvai sumira pejsaž: “Socijaldemokratija je klaonica; liberali se raspravljaju jedni a drugima; Kršćanski demokrati gube svoje hrišćansko osjećanje. “Bolje da se saberu, on misli:”Jer duhovi prošlosti se vraćaju. ”
Izvor: The Economist
Preveo: Danijal Hadžović
